Etimologia
Ibaiaren izena Oiasso euskal hiri zaharrarekin lotuta egon liteke, euskarazko “bide” (bidea, ibilbidea) terminoaren aurretik, “Oiassorako bidea” esanahiarekin. Konposatu hau justifika zitekeen, Ponpaelotik Oiassorako ibilbidearen azken zatian ibaia estuki inguratzen baitzuen. Beste teoria batek, “Aza” edo “Assa” (ura) termino zelta konposatuaren bigarren zatitik ondorioztatzen da, “Uretarako bidea” esan nahi duena, ibaiari berari edo itsasoari erreferentzia eginez. Azkenik, latinezko “Via ad Oeassonem” (Oiassorako bidean) esaldiaren izena ere eratorrarazi dute. Nolanahi ere, badirudi komunikazio-bide gisa duen funtzioa nagusitzen dela izena jasotzerakoan.
Jaiotza eta ibilbidea
Bidasoa ibaiak, guztira, 66 kilometroko luzera du, Astate tontorrean jaiotzen da, Erratzu herritik oso gertu, Izpegi eta Iztauz erreken batasunetik. Burualdean Baztan izena hartzen du, eta Bidasoa izena hartzen du Oronoz-Mugairitik aurrera.
Azken zatian, Hendaia eta Hondarribia artean itsasoratzen da Kantauri itsasoan, Txingudi badiatik, Higer lurmuturraren ondoan, Txingudiko padurak deiturikoak eratuz, Jaizubiako ibarra, Plaiundi, Bidasoko uharteak, Faisaien uhartea…
Euskal Herriko bigarren itsas hezegunerik zabalena da, Urdaibaiko bizkaitarraren ondoren. Barruan, 1998an Plaiaundiko Parke Ekologikoa sortu zen, lehortutako eta degradatutako hezegune bat lehengoratzeko eredua.
Fauna
Balio ekologiko handiko zenbait espezie babestuta daude: bisoi europarra, igaraba eta Pirinioetako muturluze bezalako ugaztunak, dortoka bezalako narrastiak eta martin arrantzalea edo uretako zozoa bezalako hegaztiak. Bidasoko padurak, zalantzarik gabe, gune interesgarrienetako bat dira beren aberastasun ekologikoagatik, Europako iparraldetik Iberiar Penintsularen Hegoaldera edo Afrikara hegan egiten duten arrainei, anfibioei eta hegazti migratzaileei babesa eta elikadura emateagatik. Arrautzak erruteko ibaian gora egiten duten amuarrainak eta izokinak Bidasoko bi espezie enblematikoetako dira. Ekosistema naturalaren parte ez diren animalia eta landare espezieak ere badaude, hala nola, loina, ortzadar-amuarraina, koipua edo akaziak.
BIDASOAKO GUARDIA GORPUTZAREN ERAIKINA
BIDASOA IBAIA, MUGA BATEN IKUSPEGIA
Bidasoako Guardia Gorputzaren eraikinak paseoan zeharkatzen dugun Irun honen muga-ikuspuntua agertzen digu. Eta gure ibai maiteak emango dio hasiera gure hirian zabaltzen den bide batetik egingo dugun bidaia liluragarri honi.
Eraikina 1841. urtean eraiki zen, Espainiako erregeorde Baldomero Espartero jeneralak barne-aduanak itsasertzera eta mugara behin betiko lekualdatzea dekretuz agindu zuenean. Irunen, XIX. mendearen erdialdean, San Juan plazan eta San Martzial kalean kokatutako lehen aduana-egoitzen ondoren, Karabineroen Gorputzaren postu bat eraiki zen Bidasoa ibaiaren ertzean: Guardia Etxea, aurrez aurre duguna.
Jatorrizko eraikinaren proiektua Infanteriako komandante eta Ingeniarien Kidegoko kapitain Julián de Angulok sinatu zuen 1850. urtean. Eraikin horretan, fatxada neoklasikoa nabarmentzen da. Jaizkibeleko “Eskela” harrobiko hareharriarekin eraiki zen (Irungo Udaletxea bezalaxe, mende bat lehenago).
1952an, eraikina birmoldatu eta zabaldu egin zen, eta, geroago, erdilurperatuta zegoen solairuko hezetasunaren ondorioz, erabiltzeari utzi zitzaion. 2016. urtean, berriz, erreforma sakon bati esker, jatorrizko irudia berreskuratu zuen, eta Behobiako adinekoen topagune bihurtu da.
BEHOBIAKO LEHENENGO ZUBIA
BIDASOA IBAIA, BATASUNAREN PAISAIA
Behobiako zubiak paseoan zeharkatzen dugun Irun honen ikuspuntu kosmopolita agertzen digu. Eta gure ibai maiteak ezartzen du herrialdeen, kulturen, pertsonen eta abarren artean ezartzen den eta gure hiriari nortasuna ematen dion lotura-puntu hori.
“Behobia” hitzaren jatorriaren inguruko interpretazio guztietan (beheko ibia, behorren ibia…) “ibi” terminoa aipatzen dela ikus dezakegu. Termino horrek ibaietan hondo finkoa, laua eta sakonera txikikoa duen eta oinez, zaldiz edo ibilgailuren batean igaro daitekeen tokia adierazten du, eta Behobiako ibia muga zeharkatzeko sarbide natural nagusia izan zen.
Konbentzio Gerra (1793-1795) zela eta, Behobiako lehen zubia eraiki zen. Zurezko pasabide bat zen, eta 1808an suntsitu zen. Independentziaren Gerran beste batez ordeztu zen, eta 1813. urtera arte iraun zuen. Handik hamarkada batera, zubi berri bat eraiki zen.
XIX. mendearen erdialdean, lotzen zituen bi nazioek finantzatutako zurezko zubi eder bat egin zen. Zubiaren oinarriak eta zutabeak harrizkoak ziren, eta gaur egun ere ikus daitezke marea behera dagoenean. Zubi hori pertsonak eta salgaiak igarotzeko erabili zen 1971ra arte. Urte horretan, egungo zubia inauguratu zen, aurreko zubitik hirurogeita hamar metrora (ibaian gora).
KONPANTZIA
BIDASOA IBAIA, BAKERAKO AUKERA
Konpantziak paseoan zeharkatzen dugun Irun honen bake- eta batasun-ikuspuntua agertzen digu. Eta gure ibai maiteak lur-eremu sinboliko hori inguratzen du, bere bidean gure hirira zabaltzen den geldiune bat bailitzan.
Munduko lurralde-jabekidetzarik txikiena da, eta haren jurisdikzioa Espainiari dagokio sei hilabetetan, eta Frantziari beste seitan. 1659ko azaroaren 7an, “Pirinioetako Bakea” sinatu zen bertan. Haren bidez, Espainiak eta Frantziak -Luis Méndez de Harok eta Mazarino kardinalak ordezkatuta- amaiera eman zioten Hogeita Hamar Urteko Gerrak eragindako liskarrari.
“Itun” horren bidez, Europako mapa berri bat sortu zen, eta Luis XIV.aren -Frantziako Eguzki Erregearen- eta María Teresa Austriakoaren -Felipe IV.aren alabaren- arteko ezkontza itundu zen. Diego Velázquez margolari ospetsua arduratu zen pabiloi espainiarra dekoratzeaz. Carles Le Brun pintore frantziarrak tapiz ospetsu batzuetan islatu zuen zeremonia arranditsu hura. Konpantzian (Isla de los Faisanes gaztelaniaz), inoiz da faisairik egon. Gaztelaniazko izen horren inguruko teorietako baten arabera, “faisants” terminoa da jatorria (ibaiertzeko lurrak lantzeko ihitokiak drainatzen zituzten nekazariak).
OSINBIRIBILEKO ANTZINAKO KUARTELA
BIDASOA IBAIA, BABESAREN IKUSPEGIA
Osinbiribileko antzinako Karabineroen Kuartelak paseoan zeharkatzen dugun Irun honen zaintzaren ikuspuntua agertzen digu. Eta gure ibai maiteak historiaz beteta dagoen eta gure hiriaren oraina osatzen duen bide bat agertzen digu.
Karabineroen Gorputza 1829an sortutako kidego armatu bat izan zen. Haren eginkizuna itsasertza eta mugak zaintzea eta zerga-iruzurrari eta kontrabandoari aurre egitea zen. Gorputz horrena zen Santiagoko antzinako etxea. Bigarren Karlistaldian (1872-1876), eraikina okupatu eta gotortu egin zuten, Bidasoako pasaguneak kontrolatzeko eta, era horretan, karlisten erasoak saihesteko.
Gerraren ondoren, gotorlekuaren kokalekua karabineroei itzuli zitzaien, eta Osinbiribileko inguru horretan ezarri zuten beren kuartela, 1936ko irailera arte. Hilabete horretan, Gerra Zibileko borrokaldien ondorioz, erre egin zen.
Gaur egun, historia luzea gordetzen duen antzinako gotorleku horren hondakinak baino ezin dira ikusi. Oinplano angeluzuzenean eta sei metroko altueran (estali gabe), ongi banatuta baina oso hondatuta dauden bao batzuk daude. Gure irudimenari esker, bi altuera dituen eta barruan oso argitsua den antzinako eraikin bikain bat ikusi ahal izango dugu. Haren aurrean, Hirukanaleko irla; horrek, Galerak, eta Santiagoaurrek osatzen dute Bidasoko Irla multzoa.
SANTIAGO, MARINEL-AUZOA
BIDASOA IBAIA, OIASSORA BEGIRA
Santiago “auzoak” paseoan zeharkatzen dugun Irun honen erromatar eta marinel-ikuspuntua agertzen digu. Eta gure ibai maiteak gure Oiassoren historiari lotutako “Mar Externum” horretara ematen duen bide bat erakusten digu.
XIX. mendearen amaierara arte, inguru hori ur-kanalez inguratuta zegoen. Estuario handi bat eta portu-instalazioak zeuden Junkaleko Andre Mariaren elizatik hurbil. Kai horien lekua aldatu egin zen, Santiagoko kanalaren tarteak jalkinez bete zituzten, eta etxebizitzak eraiki ziren bi aldeetan. Horrela sortu zen egungo Santiago kalea. Ikus dezakegunez, elizaren atzealdearen inguruko etxeak marinel-estilokoak dira.
1992. urtean, zorupean kolektore bat egiteko egindako obrei esker, arkeologo talde batek balio historiko handiko hondakin arkeologiko ugari aurkitu zituen. Eta, are garrantzitsuagoa, erromatarren garaiko kai bat agertu zen. Munduan aurkitu den bigarrena da, Londreskoaren (Londinium) ondoren.
Erromatarren garaiko Oiassoko portua 70etik 120ra bitarte sortu zen, eta benetako “civitas” baskoi baten berri eman digu. Marinel-hiria izan zen, gaur egun bezala muga batean kokatua. Bertan, itsasontziak egiten ziren eta arrantza egiten zen (sare, amu eta sare-saskiekin). Gaur egun, aztarna ugari daude ikusgai Oiasso Museoan.
GAL FAMILIAREN HISTORIA
BIDASOA IBAIA, AHALEGINAREN IKUSPEGIA
Gal familiarena eta kirolarena bezalako historiek paseoan zeharkatzen dugun Irun honen nekaezintasun-ikuspuntua agertzen digute. Eta gure ibai maiteak bilatutako eta lortutako ametsen adibideak agertzen dizkigu gure hirira zabaltzen den bide batean zehar.
“Stadium Gal” historikoa Salvador Echeandía Galen dohaintzari esker eraiki zen, eta 1926an inauguratu zen, Real Unión eta FC Barcelona taldeen arteko partida batekin. Salvador Irungo alkate izan zen Genaro Echeandiaren eta Luisa Gal emakume ekintzaile eta aurreratuaren semea zen. Senar-emazteak burdindegi baten eta aduana-agentzia baten kargu egin ziren, eta hezkuntzarik onena eman zieten hamabi seme-alabei.
Salvador Echeandía Gal talentu handiko eta izaera berritzaileko pertsona zen, eta, beste zenbait enpresaren artean, “Perfumería Gal” sortu zuen (sektoreko liderra izan zen garai hartan Estatuan). Halaber, enpresa horren fabrika osagarria eratu zuen Irunen, “Lore Bat” izenekoa, eta beste bazkide batzuekin batera, “Porcelanas del Bidasoa” enpresa sortu zuen. Haren eredua hezkuntzaren, kulturaren eta nekaezintasunaren garaipenaren adierazgarria da. Balio horiek, halaber, gauden lekua oso-osorik hartzen duen kirol-espirituan islatuta daude. Futbola ez ezik, beste diziplina batzuk ere protagonistak izan dira inguru honetan, hala nola txirrindularitza (estadioak belodromoa izan zuen; 1950ean inauguratu zen, eta kirolari garrantzitsuak lehiatu ziren bertan) eta piraguismoa.
BIDASOA IBAIKO URA
BIDASOA IBAIA, AUKERA-EMARI HANDIA
Antzinako jarduerek paseoan zeharkatzen dugun Irun honen baliabide-iturri den Bidasoa ibaiaren ikuspuntua agertzen digute. Eta gure ibai maiteak, bere emari polifazetikoarekin, gure historian funtsezkoa izan den bide batean zehar garraiatzen gaitu.
Hainbat mendetan, ontzi mota askok zeharkatu dute Bidasoa ibaia. Ugarienak “gabarrak” eta “alak” (arinxeagoak) izan ziren. Ontzi horiek funtsezkoak izan ziren ibai hondoko legarra eta harea, mineralak, landa-produktuak eta abar garraiatzeko. Horiez gain, “txalantak”, “ugarikak”, “txalupak” eta “batelak” zeuden. Funtsezkoak ziren salgaiak eta pertsonak garraiatzeko eta arrantzan aritzeko.
Jarduera hori funtsezkoa izan zen gure arbasoen biziraupenerako. 1785eko data duen txosten batean, Bidasoa ibaiko espezie ugari aipatzen dira: izokin preziatua, lupia, platuxa, amuarraina, daplata eta abar.
Nazioarteko zubiak eraiki arte, jendea ibaian zehar igarotzen zen Frantziara. Hori dela eta, ontziraleku edo “portu” ugari egon ziren Irunen. Garrantzitsuenak (bidaiariak irten eta iristeko nahitaezko guneak) Behobian, elizaren atzean (gauden lekuan bertan) kokatutakoak izan ziren.
Zentroak hiru hiriei buruzko informazioa banatzeko harrera bat du. Bestalde, erakusketarako gunea ere badu, hiru gai nagusiekin erlazionaturik dauden taula desberdinak dituelarik: inguruko bioaniztasuna, Eurovelo sarea eta Irundik pasatzen den Santiago Bidea.
Erakusketa eremuan, Bidasoa topagune harturik, erlazionaturiko gaiak isladatzen dira, “Ibai izen duen herrialde bat“, aduanaren historia gogoratzen da, baita aurkitzen garen kokalekuaren garrantzia ere, eskualdetik pasatzen den Santiago Bidea, eta Euroveloren ibilbidea ere, izan ere, puntu honetan aurkitzen da Baiona-Iruña ardatzeko Informazio Gunea.
Honetaz gain, Bidasoa inguruko fauna eta landaretzari buruzko ikus-entzunezkoak aurkezten dira.
Europar Batasunean dauden bizikleta ibilbide sare zabalaren barruan ezaugarri hauek biltzen dituen Gune bakarra da honako hau.
Bere kudeaketa, Bidasoa Txingudi Mugaz Gaindiko Partzuergoari lagatu zaio.
Horretarako, hainbat animazio antolatzen dira urtean. Alde horretatik, aipatzekoak dira “Ibai izena duen eskualdea” mugaz gaindiko pintura sariketa eta “Marraztu Bidasoa” mugaz gaindiko marrazketa sariketa. Gainera, ondoren, obrak Zentroan erakusgai jartzen dira.
Era berean, erakusketa historikoak antolatzen dira: 2017an, adibidez, “Mugako oroitzapenak”. 2018tik aurrera, berriz, MugaZabaldu proiektuan ere laguntzen da, Behobiako Guardiako Kidegoaren eraikina zaharberritzen.
Sartzea doakoa da. Taldeak hartzen dira, hitzordua aurrez eginda eta ordutegia adostuta.
Telefonoa:
Helbidea:
Neguko ordutegia (irailetik ekainara):
Udako ordutegia (uztailean eta abuztuan):
Ze bisitatu
Zer egin
Non lo egin
Non jan